Vrlo je nezahvalno pisati godišnje osvrte na filmsku produkciju (u celosti ili u pojedinačnim aspektima) neke određene nacionalne kinematografije. Osim dispariteta između količine građe i prostora u mediju koji bi to objavio, glavni problem je metodologija: na koje tačke locirati početak i kraj vremenskog perioda i po kom kriteriju valja raditi selekciju – je li to svetska premijera, međunarodna ako je reč o bitnim festivalima, nacionalna (kada je ciljana publika imala priliku videti određeni film) ili regionalna (kada je to mogla učiniti ciljana publika medija za koji se ovaj osvrt sastavlja). Kako je reč o prvom članku na datu temu, ovaj godišnji osvrt na srpsku dokumentaristiku pomalo će patiti od odveć liberalne metodologije i arbitrarnosti njegovog autora u smislu procene filmova i prostora koje će isti zauzeti u tekstu pred vama.
Našu retrospektivu valja započeti s najvećim uspehom srpske dokumentaristike, makar u međunarodnom smislu, odnosno filmom Mile Turajlić “Druga strana svega” (HBO Europe / Dribbling Pictures / Survivance; 2017.). Dokumentarac je prvi put prikazan na prošlogodišnjem izdanju Međunarodnog filmskog festivala u Torontu (TIFF), na svojoj evropskoj premijeri na najprestižnijem Međunarodnom festivalu dokumentarnog filma u Amsterdamu (IDFA) osvojio je Nagradu za najbolji dugometražni dokumentarni film, da bi nedugo zatim ušao u distribuciju preko televizijskog kanala HBO. Uspeh nije izostao ni na regionalnom nivou, gde je film Mile Turajlić trijumfovao u regionalnoj konkurenciji ZagrebDoxa, pritom osvojivši i Nagradu publike te onu FIPRESCI žirija. Spisak uspeha potencijalno se može produžiti i s Nagradom LUX Evropskog parlamenta, za koju se “Druga strana svega” nalazi u konkurenciji s još dva filmska naslova.
Reč je o uglavnom uspelom uratku koji se u svojim najboljim delovima bavi preplitanjem nacionalne i porodične istorije familije Turajlić koja je, čini se, uvek bila s one strane političkog mainstreama i vlasti: u doba Kraljevine Jugoslavije Turajlići su bili socijal-demokrati, što im je za vreme komunističke Jugoslavije donelo buržoazijsku etiketu i određenu dozu šikaniranja od strane vlasti. Kroz ratne devedesete, glavna protagonistkinja filma, Milina majka Srbijanka, inače profesorka na beogradskom Elektrotehničkom fakultetu, bila je poznata opozicionarka krvavom i kleptokratskom Miloševićevom režimu, a sa svojim društvenim angažmanom nije prestala ni posle njegovog pada, kao ni u sadašnjem trenutku autoritarne vlasti Aleksandra Vučića. “Druga strana svega” je uspešan film u vezivanju nacionalne i porodične istorije, što se ogleda kroz motiv večito zatvorenih vrata koja Srbijanka pamti od mladosti i trenutka nacionalizacije. Tada je stan njene bake podeljen na nekoliko jedinica u koje se uselio beogradski proleterijat. Čini se, međutim, da dokumentarac bolje komunicira s međunarodnom negoli domaćom publikom, budući da nam u njemu Mila Turajlić ne otkriva ništa novo o svojoj majci od onoga što smo mogli saznati iz medija i njenih javnih nastupa, niti nudi neki novi uvid u turbulentne periode Miloševićevog režima i onoga što je usledilo nakon njegovog pada.
U tom smislu je iskreniji i uspeliji slično tematiziran i izveden film Biljane Tutorov, “Kad dođu svinje” (Wake Up Films / Kinematograf / Al Jazeera Balkans / HRT; 2017.), u kojem autorica prati široj javnosti nepoznatu Dragoslavu Aleksić, veteranku opozicionog terenskog rada i ovisnicu o politici, u njenim svakodnevnim ritualima gledanja vesti na televiziji, obiteljskim trenucima s mužem i unucima te relaksacije u društvu svojih prijateljica s kojima ide na izlete i putovanja. Naslov filma posuđen je od pesme Nade Knežević koja se ujedno upotrebljava i kao muzička tema filma, a ma koliko zloslutno delovao, on je čak i optimističan: metaforičke svinje zapravo su već tu, i pitanje je jesu li ikada i odlazile. Film je svetsku premijeru imao prošle godine na Sarajevo Film Festivalu, a prikazan je i na brojnim festivalima u regionu, od Festivala autorskog filma u Beogradu prošle godine, preko zagrebačkog Subversive Festivala, pa sve do DokuFesta u Prizrenu ove godine.
Upravo je na ovogodišnjem DokuFestu prvi put viđen zajednički celovečernji rediteljski prvenac etablirane montažerke Jelene Maksimović i direktora fotografije Dušana Grubina, pod naslovom “Taurunum Boy” (ENFM, 2018.). Film se bez distance, ali i bez uplitanja u proces interakcije, bavi grupom zemunskih adolescenata i njihovim životom koje obeležava drugarstvo, bes, nabrijani stav, sitni kriminal, pomerena perspektiva ili nedostatak iste. Autori filma itekako poznaju milje i teren, pa u njihovom portretu nema ni trunke osude, dušebrižništva ili nastupa s visoka.
“Okupirani bioskop” (This and That Productions / Nukleus film; 2018.) u režiji Senke Domanović, pak, svetsku premijeru imao je kod kuće, na beogradskom Beldocsu, da bi kasnije regionalnoj i svetskoj publici bio predstavljen najpre u Sarajevu, pa potom i na Liburnia Film Festivalu (u pitanju je srpsko-hrvatska koprodukcija). Reč je o filmu koji se bavi tek delimično uspešnom okupacijom bioskopa Zvezda u Beogradu, započetom po modelu rimskog Cinema America i sarajevskog Kriteriona. Materijal snimljen na licu mesta u vremenu okupacije Domanović prepliće s kasnije dosnimljenim intervjuima učesnika te iste okupacije, u kojima oni s vremenske distance pokušavaju utvrditi kada i šta je pošlo po krivu u jednom plemenitom činu zauzimanja javnog prostora koji je pao žrtvom sumnjive privatizacije. Autorica ne pokazuje toliki interes za samu hronologiju okupacije, koliko za grupnu dinamiku u suštini heterogenog miljea okupatora podeljenih na dva tabora: filmske radnike željne prostora za prikazivanje (vlastitih) filmova i aktivista usmerenih ka otvaranju istog mesta građanstvu.
Još jedna od svetskih premijera s Beldocsa, film Mladena Kovačevića “4 godine u 10 minuta” (Horopter, 2018.), doživela je regionalnu ekspanziju u Sarajevu, dok je međunarodna premijera održana na švajcarskom Visions du Réelu. Film će sredinom novembra biti prikazan i na IDFA-i u sklopu programa Bests of Fests. Njegova tema može se nazvati standardnom i večitom jer se bavi usponom planinara na Mount Everest, ali je reč o izuzetno formalno zanimljivom dokumentarcu. Naime, celokupni snimljeni filmski materijal predstavljali su amaterski snimci njegovog protagoniste Dragana Jaćimovića, načinjeni uglavnom iz sasvim ličnih pobuda u toku same ekspedicije. Snimci su arhivirani, ali ne i zaboravljeni, pa je Kovačević od tog škrtog i tehnički ne uvek kvalitetnog materijala složio film obilato između snimaka ubacujući kartice s tekstom iz Jaćimovićevog dnevnika, često filozofske naravi, a način na koji s njima ravna ima određene dramaturške funkcije.
Ovogodišnji Beldocs doneo je i nacionalnu premijeru filma “Slatko od Ništa” (Dribbling Pictures / Anti-Apsurd / La Bête; 2017.) Borisa Mitića koji je dokumentaran više po formi građe koju Mitić koristi (u pitanju su snimci prirode i ljudskog društva sačinjeni od strane različitih autora koji dolaze iz najrazličitijih krajeva sveta), nego po svojoj misiji i suštini. Naime, Mitić je u njemu oživeo apstraktni pojam, entitet ništavila, i dao mu priliku da iznese svoju odbranu, što Ništa čini, često u stihu, na engleskom jeziku i prepoznatljivim glasom Iggyja Popa. Film je od svetske premijere na Filmskom festivalu u Locarnu prošle godine imao prolongiranu festivalsku turneju, a hrvatskoj publici predstavljen je na ZagrebDoxu i Liburniji. Na Beldocsu je održana i nacionalna premijera filma “Vodič kroz crnu rupu” (Braidmade Films / The Theatre With Accent / U svom filmu / Paradox Film; 2017.), formalno britanski film srpsko-bosanskog dvojca Aleksandra Nikolića i Zlatka Pranjića, dojmljiv i stiliziran uradak koji se guta kao igrani film i koji prati boemski život Suada Arnautovića Suleta na londonskoj ulici Portobello Road i njegovu nostalgiju za rodnom Banja Lukom. Dokumentarac je publici prvi put predstavljen na prošlogodišnjem Sarajevo Film Festivalu.
Pun krug, od IDFA-e do IDFA-e, zatvorićemo filmom “Wongar” (Art & Popcorn Motion Picture Company / All Inclusive Films; 2018.) Andrijane Stojković koji je već imao svetsku premijeru, uz osvojenu glavnu nagradu na 65. Martovskom festivalu dokumentarnog i kratkometražnog filma. Međunarodni gledatelji dokumentarac će moći pogledati u zvaničnoj konkurenciji IDFA-e ovog novembra. Film prati dnevne rituale B. Wongara, pravim imenom Sretena Božića, australskog pisca jugoslovenskog porekla koji se prvi usudio objaviti nešto o teroru nad aboridžinima, zbog čega je dobar deo života proveo kao izopštenik iz društva. Božić dane provodi u svom skromnom domu okružen ljubimcima dingoima za koje veruje da su reinkarnacije njemu dragih osoba. Sam tok filma više deluje kao fluidna i vešto snimljena meditacija o starenju i smrti, a biografski podaci o Wongarovom ranijem životu ostavljeni su za seriju tekstualnih kartica na kraju filma.
Sve do sada navedeno bi se moglo nazvati tek vrhom srpske dokumentaristike s kraja prošle i početka ove godine, i to samo iz redova dugog metra. Nije bilo prostora za tekst o filmu na temu kineskih migranata koji (ni)su u Srbiji našli svoje mesto pod suncem, “Doći će žuti ljudi sa istoka i piće vodu sa Morave” (2018) Tanje Brzaković. Niti za dokumentarac “Posljednja avantura Kaktusića” / “Poslednja avantura Kaktus Bate” (2018) Đorđa Markovića koji oslikava političku pozadinu propasti prvog srpskog strip-junaka i njegovog autora. “Hotel Jugoslavija” (2017) Nicolasa Wagnièresa formalno nije srpski film jer je u potpunosti snimljen švajcarskim sredstvima, ali je centriran oko istoimene građevine u Beogradu čije propadanje autor vidi kao metaforu za raspad SFRJ. U Španiji je, ali u formi koprodukcije, Jelena Stolica snimila meditativni dokumentarac “Zemlja Utopija” (2018). U domenu kratkog metra, valja notirati kolažni dokumentarac “Mjesta na kojima nisam bio” (2018) srpsko-bosanskog autora Daneta Komljena sastavljen od snimaka koje su njegovi prijatelji načinili na svojim putovanjima, višestruko nagrađivani film “Isti” (2017) Dejana Petrovića, socijalno osvešteni “Siguran posao” (2018) Igora Toholja, osebujni hibridni dokufikcijski esej “Zvezde Gaomeigua” (2017) Marka Grbe Singha snimljen u Kini te nostalgični “Oni žive” (2018) Gorana Nikolića na temu uspona i pada beogradskih video-klubova.
Zaključno, kraj 2017. i celu 2018. godinu s aspekta srpske dokumentaristike možemo oceniti kao dobre. Može se reći da je njome zavladala jedna nova paradigma, pa je prisutna tematska diverzifikacija, profesionalizacija i podmlađivanje kadra, kao i odgoj nove generacije filmaša i publike koja pokazuje interes za dokumentarni film. Institucionalna podrška ne izostaje, što je znao biti slučaj u vremenima pre uspostavljanja Filmskog centra Srbije čiji su konkursi jasni i transparentni. U takvim uslovima, kvalitet proizvedenog raste i ubuduće će rasti, dok međunarodne festivalske nagrade govore i o tome da, usled modernijeg pristupa, srpski dokumentaristi bolje komuniciraju s globalnom publikom, čak i kada je reč o sasvim lokalnim temama, što najbolje prikazuje izuzetan uspeh “Druge strane svega” na međunarodnom planu.